Pitigliano, Sovana en Sorano

Deze bij Italianen beroemde dorpen bezoek je niet alleen om hun uitzicht, al is dat uitzicht spectaculair. Maar er is veel meer te doen. Als je ze alledrie bezoekt, maak je een reis door de tijdlagen die met elkaar zijn verweven in het landschap. De eerste bewoners in deze regio waren de Etrusken, die hier al in de 7e eeuw v.Chr. nederzettingen bouwden en een netwerk van uitgehouwen wegen en graven aanlegden in het zachte gesteente.

In de middeleeuwen groeide Pitigliano uit tot een strategisch versterkt dorp, geregeerd door adellijke families als de Orsini, die het dorp omvormden tot een bijna onneembare vesting. Diezelfde tufsteen die het dorp zijn karakter geeft, bood bescherming én bouwmateriaal. Vanaf de 16e eeuw kreeg Pitigliano een bijzondere rol in de Italiaanse geschiedenis toen het uitgroeide tot een toevluchtsoord voor Joodse gemeenschappen die elders werden verdreven. In tegenstelling tot veel andere Toscaanse steden werd hier geen gesloten getto ingesteld, waardoor Joden en christenen eeuwenlang relatief vreedzaam samenleefden. Die geschiedenis is vandaag nog tastbaar in de synagoge, de mikwe en de ondergrondse ruimtes van de Joodse wijk.

Pitigliano staat bekend als La Piccola Gerusalemme, oftewel Klein Jeruzalem. Vanaf de 16e eeuw bood het dorp een veilige haven aan Joodse gemeenschappen die elders in Italië werden vervolgd. In tegenstelling tot veel andere plaatsen leefden Joden en christenen hier eeuwenlang relatief vreedzaam naast elkaar. In de oude Joodse wijk kun je de gerestaureerde synagoge, de koosjere bakkerij, wijnkelder en het rituele bad (mikwe) bezoeken. Deze zijn allemaal uitgehouwen in tufsteen. De wijk is een ingetogen maar indrukwekkend deel van Pitigliano, dat laat zien hoe verdraagzaamheid en cultuur hier hand in hand gingen.

Rondom Pitigliano slingert een netwerk van eeuwenoude Via Cave. Dit zijn diepe, smalle wegen die door de Etrusken al werden uitgehakt in de zachte tufsteen. Sommige wanden rijzen meer dan tien meter omhoog, waardoor je loopt door een koel, bijna sprookjesachtig gangenstelsel van mos, wortels en lichtstralen. Niemand weet precies waarvoor ze dienden. Waren het handelsroutes, religieuze paden of verdedigingswegen? Maar juist dat mysterie maakt ze zo fascinerend. Wandelen door de Via Cave voelt als een reis terug in de tijd, ver weg van het moderne Toscane.

Net buiten het dorp ligt het Archeologisch Openlucht Museum, waar de Etruskische oorsprong van de regio tastbaar wordt. Hier wandel je langs rotsgraven, uitgehouwen nissen en overblijfselen van nederzettingen die duizenden jaren oud zijn. Alles ligt verspreid in het landschap, zonder vitrines, waardoor archeologie hier geen museumstuk is maar onderdeel van de natuur. Het meest bijzondere is Tomba Ildebranda, een opvallend grote Etruskische graftombe. In combinatie met uitzicht op Pitigliano zelf begrijp je ineens waarom deze plek al zo lang mensen aantrekt. Je vindt Parco Archeologico Città del Tufo op een kleine 10 kilometer van Pitigliano, nabij Sovano.

Wie Pitigliano bezoekt, mag de directe omgeving niet overslaan. Op korte afstand liggen Sovana en Sorano, twee dorpen die samen met Pitigliano het historische hart van dit deel van Toscane vormen. Sovana is klein en verstild, maar archeologisch gezien van groot belang. Het was al in Etruskische en Romeinse tijd een belangrijke nederzetting, wat vandaag nog zichtbaar is in de indrukwekkende necropolissen rondom het dorp. Maar ook in het Museum of San Mamiliano, een klein museum dat gevestigd is in een voormalige kerk.

Het is vooral beroemd om de 'Schat van Sovana', dit zijn 498 gouden munten gevonden in een bijzondere terracotta pot. Het museum toont meerdere vondsten zoals ook beelden van Lombard-keramiek. Het biedt inzicht in de vroege christelijke en middeleeuwse geschiedenis van de regio. Vanuit Sovana beginnen enkele van de mooiste Via Cave, waaronder de diepe Via Cava di San Sebastiano, waar je tussen metershoge tufstenen wanden loopt die meer dan 2.000 jaar geleden zijn uitgehakt.

Sorano voelt ruiger en dramatischer dan Sovana. Het dorp ligt, net als Pitigliano, vastgeklampt aan een tufstenen rots en wordt gedomineerd door de imposante Orsini-vesting. Onder het dorp strekt zich een netwerk uit van grotwoningen, kelders en uitgehakte paden, waardoor Sorano soms ook wel het Matera van Toscane wordt genoemd. Vanaf de rand van het dorp kijk je uit over een landschap van kloven, bossen en oude handelsroutes. Vergeet niet het Fortezza Orsini te bezoeken. Je kunt er een rondleiding volgen, maar ook overnachten zoals ik deed.

Er lopen meerdere gemarkeerde wandelroutes via de Via Cave tussen Pitigliano, Sovana en Sorano, variërend van korte lussen tot dagwandelingen. Onderweg loop je door schaduwrijke kloven, langs Etruskische rotsgraven en stille valleien waar je nauwelijks andere wandelaars tegenkomt.

Een klassieke wandelroute tussen twee van de tufsteendorpen, grotendeels via de indrukwekkende Vie Cave — diepe, door de Etrusken uitgehakte holle wegen. Je start in Pitigliano, daalt af via paden als Via Cava di Poggio Cani en Via Cava San Giuseppe, ontdekt onderweg rotsgraven en oude sporen van menselijke activiteit, en komt uiteindelijk aan in Sovana. Deze route is ideaal als je zowel natuur én geschiedenis wilt combineren.

Rond Sorano ligt een van de mooiste individuele via cave-paden: de Via Cava di San Rocco. Je kunt kiezen uit meerdere varianten: een korte lus van ~3,5 km voor een uurtje wandelen, een rondje van ~6 km of een langere tocht (~15 km) met panoramisch uitzicht over Sorano en de valleien. De wandelingen zijn overwegend makkelijk begaanbaar en geschikt voor de meeste wandelaars.

Deze route start in Pitigliano en leidt je langs de Etruskische necropolis en door de omgeving rond Madonna delle Grazie. Het pad is korter, ideaal als je een half-dag wandeling wilt combineren met een bezoek aan het Archeologisch Openlucht Museum en de historische kern van Pitigliano.

Vanaf Sovana kun je een korte wandeling maken richting de necropolis van Sopraripa en vervolgens terugkeren via een stuk van de Vie Cave. Deze wandeling combineert de charmante dorpskern van Sovana met stilte, bomen en archeologische vondsten. Deze wandelroute is perfect als je een rustig tempo wilt aanhouden.

Zowel Pitigliano ls Sovana en Sorano zijn geen dorpen die je 'even meepakt'. Het is een plek om wandelend, luisterend en kijkend te ontdekken, waar elke laag geschiedenis een nieuw verhaal vertelt. Precies het soort plek waarvoor je Toscane nog dieper gaat waarderen. Het mooiste is om deze drie plekken wandelend met elkaar te verbinden. Je wandelt hier door holle wegen die ouder zijn dan Rome, langs huizen die uit de rots lijken te groeien, en door een openluchtmuseum waar archeologie geen afgesloten verleden is, maar onderdeel van het dagelijkse leven. Dit zijn geen klassiek Toscaanse dorpen van pleinen en cipressen, maar stuk voor stuk een plek waar je Toscane op zijn ruigst, diepst en meest gelaagd ervaart.